Hồ thủy điện xả lũ giữa đợt mưa lũ diện rộng tại miền Trung ngày càng nóng khi nhiều chuyên gia cho rằng cách vận hành hiện nay dễ dẫn đến “đổ trách nhiệm kiểu ai cũng đúng” — chủ đập nói họ làm đúng quy trình, chính quyền địa phương nói họ tuân thủ quy định, còn người dân thì phải gánh chịu thiệt hại.
Diễn biến mưa – lũ và vận hành hồ chứa
GS.TS Nguyễn Quốc Dũng, Phó Chủ tịch Thường trực Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam, đánh giá đợt lũ hiện nay mang “tính cực đoan”: mưa kéo dài 2–3 ngày, có nơi xuất hiện lũ kép — đợt lũ tiếp theo xuất hiện khi đợt trước chưa rút hết. Điều này tạo ra áp lực rất lớn đối với việc điều tiết hồ chứa “theo kịch bản cũ”, vốn được thiết kế dựa trên các mô hình lũ truyền thống. Ông cho rằng nhiều hồ thủy điện đang hoạt động với quy trình dựa trên số liệu lịch sử cũ, chưa theo kịp diễn biến ngày càng khắc nghiệt của thời tiết.
Xem thêm vụ việc Cập nhật 23/11: Hơn 100 người chết và mất tích, Đắk Lắk thiệt hại nặng nề nhất
Việc xả lũ bị trì hoãn hoặc thực hiện quá muộn có thể khiến vùng hạ du chịu áp lực lớn hơn, vì hồ chứa đã gần đầy mà khả năng tích trữ tối ưu để cắt lũ đã hạn chế. Theo GS Dũng, đây là một phần lý do gây ra thiệt hại lớn cho người dân thấp trũng khi nước xả xuống trùng vào đợt mưa cao điểm.
“Ai cũng đúng” – Bài toán trách nhiệm trong xả lũ thủy điện
Vấn đề trách nhiệm đang khá rối. GS Nguyễn Quốc Dũng chỉ rõ ba nhóm chính liên quan:
-
Chủ hồ nói “tôi làm đúng quy trình vận hành”;
-
Các cơ quan phòng chống thiên tai nói “tôi ra lệnh xả lũ theo quy trình”;
-
Quy trình đó lại dựa vào mô hình cũ, không theo kịch bản lũ cực đoan.
Ông đặt câu hỏi: Khi trời còn quang, người ra quyết định (ví dụ Chủ tịch tỉnh) khó có thể ra lệnh xả sớm vì “chưa thấy mưa lớn” — vậy ai là người tư vấn cho họ? Hiện ông cho rằng cơ chế tư vấn lũ, quy hoạch hồ chứa tại Việt Nam rất lỏng lẻo, thiếu một “văn phòng thủy văn chuyên trách”.
Giải pháp “mua dung tích phòng lũ”
Để giảm rủi ro xả muộn hoặc quyết định xả không kịp, GS Dũng đề xuất cơ chế mua dung tích phòng lũ: tức là ngân sách (qua Quỹ Phòng chống thiên tai) bù cho chủ đầu tư thủy điện nếu họ phải hạ mực nước hồ sớm để tạo không gian đón lũ, nhưng nếu mưa lớn không đến thì phần thiệt (do giảm phát điện) được đền bù.
Xem thêm vụ việc Lũ vượt đỉnh 1986 và 1993: Dân trắng đêm sơ tán, thủy điện vẫn xả lũ mức cao nhất lịch sử
Cơ chế này giúp cân bằng giữa lợi ích kinh tế (phát điện) và trách nhiệm bảo vệ hạ du, giảm thiểu nguy cơ thua thiệt đối với chủ đầu tư khi phải hy sinh phần công suất để “chừa chỗ” cho lũ.
Thông tin từ Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi (Bộ NN-PTNT) cho thấy nhiều hồ chứa tại Việt Nam hiện vẫn vận hành trên cơ sở dữ liệu và kịch bản thiết kế cũ, chưa cập nhật với thực tế lũ ngày càng cực đoan. Họ đang nghiên cứu phần mềm hỗ trợ ra quyết định liên hồ để tối ưu hóa quy trình xả lũ, cân bằng giữa nhu cầu cắt lũ, an toàn công trình và nhu cầu dân sinh – sản xuất.
Số liệu hồ chứa — Thực trạng quy mô và khả năng điều tiết
Một số con số liên quan đến hệ thống hồ chứa thủy điện tại Việt Nam cho thấy thách thức lớn:
-
Theo Báo cáo của Thủy lợi Việt Nam, nhiều hồ chứa lớn có dung tích hữu ích khá cao.
-
Ở tỉnh Khánh Hòa, hiện có 64 hồ chứa (53 hồ thủy lợi, 11 hồ thủy điện) đang tham gia điều tiết nước.
-
Một ví dụ nổi bật: Sơn La Dam, là đập thủy điện lớn nhất Đông Nam Á, có dung tích hồ chứa lên tới 3,1 km³, cho phép điều tiết khối lượng lớn nước để giảm lũ.
-
Hòa Bình Dam (một trong các hồ đa mục tiêu lớn) có dung tích hồ khoảng 1,6 tỷ m³ hoặc 1,6 × 10^9 m³ theo số liệu công trình.
-
Tại tỉnh Gia Lai, theo thông báo từ lực lượng cứu hộ, toàn tỉnh có 164 hồ chứa lớn (kể cả hồ tưới, thủy điện) với tổng dung tích khoảng 675 triệu m³, trong đó nhiều hồ đang xả lũ để điều chỉnh mực nước.
Những số liệu này cho thấy quy mô hồ chứa rất lớn và tiềm năng điều tiết lũ nếu được quản lý, vận hành tốt.
Xem thêm các tin tức hữu ích tại Fanpage Tin nóng hổi và hóng biến nhanh tại Tin trong ngõ
Các chuyên gia cho rằng khó trách hoàn toàn phía thủy điện nếu xả lũ khi mực nước đã cao vì họ phải tuân theo quy trình, nhưng “quy trình” đó cần phải được xem lại trong bối cảnh thiên tai ngày càng cực đoan.
Thiệt hại về người, tài sản do mưa lũ trong thời gian này rất lớn — chính vì vậy, việc điều tiết nước từ hồ chứa nếu thực hiện linh hoạt, có trách nhiệm sẽ giảm phần nào ảnh hưởng đến vùng hạ du.
Khuyến nghị từ chuyên gia
Từ thực tế mưa lũ và các thách thức vận hành hiện nay, GS Dũng và các chuyên gia đưa ra nhiều khuyến nghị:
-
Thành lập cơ quan tư vấn thủy văn chuyên trách (tương tự “Văn phòng Thủy văn lũ”) để hỗ trợ chính quyền ra quyết định xả lũ.
-
Cơ chế tài chính “mua dung tích phòng lũ” để khuyến khích chủ đập hạ mực nước chủ động.
-
Cập nhật quy hoạch hồ chứa: kiểm tra lại chu kỳ lũ, dung tích thiết kế, tần suất lũ cực đoan.
-
Tăng cường phối hợp liên ngành: giữa chủ đập, cơ quan phòng chống thiên tai, chính quyền địa phương để đồng bộ quyết định, chia sẻ thông tin đến người dân.
-
Minh bạch hơn trong thông tin xả lũ: cảnh báo chính xác thời điểm, lưu lượng xả, giúp dân chủ động sơ tán, chuẩn bị.
Câu chuyện xả lũ thủy điện giữa mưa lũ tại miền Trung hiện nay không chỉ là vấn đề kỹ thuật, mà là bài toán trách nhiệm lớn — khi mỗi bên khẳng định “tôi đúng” nhưng không có cơ chế rõ ràng để phân trách nhiệm và bảo vệ người dân hạ du. Các số liệu về dung tích hồ chứa lớn (như Sơn La, Hòa Bình) cho thấy tiềm năng điều tiết rất lớn nếu được vận hành khôn ngoan.
Việc áp dụng các giải pháp như mua dung tích phòng lũ, thành lập bộ phận tư vấn lũ chuyên trách và rà soát quy hoạch hồ chứa là cần thiết để cân bằng giữa phát triển thủy điện và an toàn dân sinh. Trong bối cảnh thiên tai ngày càng khó đoán, việc đổi mới cơ chế vận hành hồ chứa là con đường không thể bỏ qua nếu muốn giảm thiệt hại cho cộng đồng khi mưa lũ tấn công.
